Od zaplecza

Gdy w 1876 roku zmarł Ernest Schütze, odtąd August Born dzielił posiadłość z dwiema swoimi córkami i synem Karolem Augustem. Budowę kotłów parowych, w 1886 roku wprowadził zięć Borna  inż. Fritz Raapke i od tego momentu firma nosiła nazwę Fabryka Maszyn i Kotłów, Odlewnia Żelaza i Stali  istniała w Toruniu przy ul. Graudenzerstrasse (obecnie Grudziądzkiej). Te olbrzymie kotły, które spawano na jednej z hal, doskonale pamiętam, bo przez pewien okres czasu pracowałem w tej fabryce. Dym i smród spawalniczy, ogarniający całą wielką połać hali, na której było kilka stanowisk spawalniczych, nie pozwalał swobodnie oddychać, a i widoczność była bardzo ograniczona  wyciągi nie nadążały z oczyszczeniem powietrza. Ja pracowałem na początku lat sześćdziesiątych minionego wieku i w tym czasie właściciele firmy już od dawna nie żyli. Ale to za ich życia obniżono ceny na wyroby firmy, by zdobyć monopol na dostarczanie urządzeń nie tylko do twierdzy, którą budowano w tym czasie w Toruniu. Dużym wzięciem cieszyły się np. urządzenia wodno-kanalizacyjne, stalowe sieci wodociągowe oraz wieże ciśnień (zamontowano taką w Malborku). Doświadczenia zakładu wykorzystywano także w obiektach wojskowych i komunalnych, i to nie tylko na terenie Torunia, ale innych miast Pomorza i Prus. W 1890 roku, dzięki temu, że firma posiadała już własne biuro konstrukcyjne, rozpoczęła produkcję koparek lądowych oraz wodnych pogłębiarek w piętnastu odmianach (koparki używano m.in. podczas budowy toruńskich fortyfikacji oraz kanałów portowych i melioracyjnych); wytwarzano też kotły parowe oraz koła i turbiny dla młynów, a także elementy stalowe dla budownictwa (m.in. szyny do balkonów). W 1903 roku, gdy budowano w mieście teatr, dziś noszący imię Wilama Horzycy, została zainstalowana stalowa konstrukcja dachu. W czasie I wojny światowej (1914  1918) w fabryce rozwinęła się produkcja zbrojeniowa (wytwarzano tu m.in. granaty). Dzięki własnej bocznicy kolejowej od strony ul. Wybickiego, usprawniony został wywóz nie tylko ogromnych i ciężkich urządzeń, ale i innych wyrobów produkcyjnych. Od 2000 roku w halach fabrycznych funkcjonują punkty handlowe i usługowe różnej branży. Na zdjęciu: Widok fragmentu fabryki od zaplecza.

Autor: Lech Kadlec